“Ik zie overal gevaar”
“De mensen op straat kijken mij aan”
“Ik zie steeds dezelfde auto’s staan”
Wat is het?
Wat denk je dat er zal gebeuren als je de straat op gaat met de opdracht om alleen op rode auto’s te letten? Inderdaad: je ziet elke rode auto die er is. Misschien zie je zelfs veel meer rode auto’s rond rijden dan je van te voren had gedacht. Probeer dit gerust eens uit. Grote kans dat er nog iets gebeurt: dat je door alle aandacht voor die rode auto’s over het hoofd ziet wat er nog meer rond rijdt. Logisch, je kunt immers niet overal tegelijk op letten.
Dit is nu selectieve aandacht: wanneer we ergens mee bezig zijn in ons hoofd, dan gaat ons brein vanzelf op zoek naar dat soort dingen in je omgeving. Zo zie je dus ineens allerlei dingen die je je eerst niet opvielen. Ze waren er wel, maar je had er geen oog voor. Je aandacht gaat alleen naar dingen die voor jou belangrijk zijn.
Selectieve aandacht werkt ook in het leven van alledag. Als je bijvoorbeeld van plan bent om bepaalde gadgets, schoenen of sieraden te kopen, zie je ineens heel veel mensen die dat al hebben. Als je relatie net verbroken is, zie je overal verliefde stelletjes. Als je gestopt bent met blowen, zie je ineens iedereen om je heen blowen. Dat betekent niet dat er ineens meer blowende mensen zijn of dat ze expres in jouw blikveld verschijnen om jou te treiteren. Jij bent er simpelweg meer alert op.
Wat weten we ervan?
Selectieve aandacht kan heel handig zijn: het zorgt er voor dat je niet alle informatie om je heen hoeft te verwerken en je toetst meteen of het klopt wat je denkt. Het is ook nuttig wanneer er gevaar dreigt: door de selectieve aandacht heb je heel snel door dat er een bedreiging is en kun je overgaan tot actie. Als je een groepje jongeren op straat ziet vechten, dan is het belangrijk dat je dat direct waarneemt, misschien besluit je om er met een boog omheen te lopen. Je aandacht gaat direct naar het vechten, niet naar de kleding die ze dragen of welke kleur haar ze hebben. Wij zijn als het ware geprogrammeerd om zuinig met onze aandacht om te gaan. En bij gevaar gaat onze aandacht direct daar naar toe.
Soms gebeurt het echter dat mensen altijd en overal gevaar gaan zien. De ‘alarmknop’ voor gevaar staat onterecht voortdurend aan. Dit komt doordat (aandacht voor) bedreiging angst oproept. En laat angst nou nét de drijfveer zijn om nog alerter te worden op dreigend gevaar: je wilt immers voorkomen dat je iets overkomt. Doordat je zo bang bent, gaat je brein verklaringen bedenken voor je waarneming en gevoel. Daarbij is de kans groot dat je naar onterechte conclusies springt, bijvoorbeeld dat alle mannen in lange zwarte jassen gevaarlijk zijn.
Als je denkt dat je bedreigd wordt en bang wordt, dan wil je natuurlijk voorkomen dat je iets overkomt. Het kan zijn dat je bepaalde situaties uit de weg gaat: je trekt je terug op je kamer, je kijkt mensen niet meer aan op straat of je gaat bijvoorbeeld verdedigingsmiddelen bij je dragen. Dit noemen we vermijdings- en veiligheidsgedrag. Het vervelende hiervan is dat je daardoor nog selectiever kijkt en weer meer bedreigende zaken ‘ziet’. Zo is de vicieuze cirkel rond en houdt het de angst in stand.
Het zorgt er voor dat je ‘de andere kant van het verhaal’ helemaal niet meer ziet. Als je met selectieve aandacht naar de omgeving kijkt, betekent dat dus eigenlijk dat je maar een deel van de werkelijkheid waarneemt.
Wil je ontdekken of het zo werkt? Probeer het volgende maar eens! Let de komende dag maar eens op rode auto’s. Let er de hele dag op: op school, op de fiets, overal waar je rode auto’s tegen kan komen. Noteer iedere rode auto die je ziet. De volgende dag let je op alle mensen die een bril dragen en noteer je dat. Weer een dag later tel je alle mensen met krullend haar. Je zult merken dat je rode auto’s, brillen en krullend haar ineens veel meer ziet dan gewoonlijk. Ze zijn er niet daadwerkelijk meer, maar je aandacht is er simpelweg meer op gefocust.
Wat kun je eraan doen?
Onthoud dat selectieve aandacht een normaal verschijnsel is en onder invloed staat van waar je op dat moment in je hoofd mee bezig bent.
- Wees je ervan bewust dat angst kleurt hoe je naar de wereld kijkt en dat die buitenwereld daardoor onveiliger of bedreigender kan lijken dan die feitelijk is.
- Probeer altijd meerdere verklaringen te bedenken voor een bepaalde situatie. Natuurlijk moet je niet volledig stoppen met letten op gevaar, want dan ga je misschien wel onverantwoordelijke dingen doen. Het gaat er om een middenweg te vinden.
Probeer bij aanhoudende angstaanjagende ervaringen ook eens naar de andere kant van het verhaal te kijken: verleg je aandacht naar de signalen waaruit blijkt dat het veilig is. Het kan helpen om je af te vragen wat een goede vriend of vriendin zou zien en denken in die situatie. - Bespreek je angsten met mensen die je vertrouwt.
Verder is het belangrijk dat je voldoende slaapt. Als je moe bent, is het moeilijker om een gebeurtenis van meerdere kanten te bekijken, de angst neemt dan makkelijker de overhand.
Selectieve aandacht kan samen gaan met ‘springen naar conclusies’. Lees ook eens de ZZD ‘jumping to conclusion’.