Door Janneke Ferwerda
Paranoia is een veelvoorkomend symptoom met grote impact, dat voorkomt bij minstens 70% van de patiënten met een schizofreniespectrumstoornis. Het kan variëren van milde ideeën (niet vaststaand, zoals soms ook bij persoonlijkheidsstoornissen) tot vaste wanen (onwrikbare overtuigingen over dreiging met veel impact). Paranoia leidt vaak tot sociaal isolement, eenzaamheid en een verminderde levenskwaliteit.
Ondanks medicatie blijft een aanzienlijk deel van de patiënten last houden van paranoïde symptomen. Daarbij gaat het gebruik van antipsychotica vaak gepaard met forse bijwerkingen. Er blijft dus behoefte aan nieuwe, effectievere vormen van behandeling. De huidige gouden standaard bij achterdocht naast antipsychotica is cognitieve gedragstherapie bij psychose (CGT-p). Het effect hiervan is aangetoond in gerandomiseerde studies. Succes betekent doorgaans een vermindering van de intensiteit van de overtuiging en de emotionele last, niet het volledig verdwijnen van paranoia. Een symptoomspecifieke aanpak (alleen gericht op paranoia in plaats van brede psychotische symptomen) lijkt veel perspectief te bieden en laat betere effecten zien. Een groot obstakel blijft echter het vermijdings- en veiligheidsgedrag van patiënten: zij zijn bang en vrezen soms voor hun leven, waardoor exposure vaak moeilijk uitvoerbaar is.
In de zoektocht naar effectievere therapievormen lijkt CGT met gebruik van virtual reality (VR) een kansrijke kandidaat. VR maakt het mogelijk dat patiënten exposure eerder aandurven, omdat sociale situaties realistisch maar toch controleerbaar kunnen worden nagebootst en de intensiteit stap voor stap kan worden opgebouwd. Bovendien kan een situatie op maat worden ontworpen, zodat deze nauw aansluit bij de angstige gedachten van een patiënt.
In dit artikel staan we stil bij de resultaten van de FaceYourFears-studie. In dit onderzoek zijn virtual reality-therapie en standaard CGT-p rechtstreeks met elkaar vergeleken. De verwachtingen waren hoog: men verwachtte dat VR-CGT het beter zou doen dan reguliere CGT-p.
De FaceYourFears-studie is een gerandomiseerde trial waarbij maar liefst 259 deelnemers met een schizofreniespectrumstoornis willekeurig werden toegewezen aan VR-CGT of CGT-p. In totaal zijn 254 patiënten meegenomen in de analyses. Beide groepen volgden gemiddeld 8 tot 9 sessies (wat wel weinig is bij paranoia) en de therapietrouw verschilde niet significant.
De uitkomsten zijn verrassend. De primaire uitkomstmaat, een afname in paranoïde gedachten (gemeten met de Green Paranoid Thoughts Scale, subschaal Ideas of Persecution), liet geen enkel verschil zien tussen VR-CGT en CGT-p, zowel direct na de behandeling als bij follow-up. Ook op secundaire maten, zoals sociale zelfbetrekking, veiligheidsgedrag en sociaal functioneren, werden geen verschillen gevonden.
Wel bleek uit post-hoc analyses dat beide groepen duidelijk verbeterden: paranoia nam sterk af. De deelnemers in de VR-groep rapporteerden overigens wel meer en kwalitatief betere exposure-ervaringen.
Het gevonden resultaat wijkt af van eerdere onderzoeken waarin VR-behandeling beter presteerde dan passieve controlegroepen, zoals wachtlijstcondities. CGT-p is natuurlijk ook geen passieve controlegroep. Deze studie laat zien hoe snel we geneigd zijn ons te focussen op de voordelen van een nieuwe behandelvorm. In ons verlangen naar verbetering ligt de verleiding om te snel over te gaan tot implementatie van iets nieuws en kansrijks. Toch is het essentieel om een nieuwe behandeling eerst zorgvuldig te vergelijken met de huidige gouden standaard, in dit geval CGT-p.
Hoewel VR in deze studie niet superieur bleek aan CGT-p, laat het wel zien dat VR exposure toegankelijker kan maken. Deelnemers waardeerden de ervaringen als intenser en van hogere kwaliteit. VR lijkt daarmee een waardevolle aanvulling, vooral in situaties waarin CGT-p moeilijk uitvoerbaar is. Het kan cliënten over de drempel helpen om exposure toch aan te gaan en zo de toegankelijkheid, motivatie en therapietrouw vergroten. Ook is het interessant dat exposure aan virtuele, niet echte situaties, blijkbaar net zo effectief paranoia kan helpen verlichten als CGT waarin exposure aan echte situaties plaatsvindt.
Artikel
