Wanen begrijpen: van 53 modellen naar vijf kernperspectieven, en dan naar één geïntegreerd model

Door Eva de Bruin

De meest voorkomende wanen zijn achtervolgingswanen, betrekkingswanen en grootsheidswanen. Ze komen trans-diagnostisch voor en gaan vaak gepaard met veel last. Ook bestaan er mildere waanachtige belevingen in de algemene bevolking. Er zijn veel verschillende modellen om wanen te begrijpen, sommige ook goed onderzocht. Welke doet het beter? En zijn er gemeenschappelijke mechanismen die al deze modellen verbinden?

Om een compleet overzicht te krijgen van de verschillende modellen en de mogelijke samenhang, hebben de onderzoekers een systematische literatuurreview gedaan. Hieruit kwamen 53 theoretische modellen van wanen naar voren. Vijf verschillende kernperspectieven werden op basis van deze modellen vastgesteld:

• Cognitieve perspectief

  • Dit perspectief gaat er vanuit dat psychotische klachten ontstaan door een combinatie van onderliggende kwetsbaarheid en stresserende gebeurtenissen, denkfouten en/of opvattingen over zichzelf en anderen.  Wanen zouden ontstaan door stresserende gebeurtenissen (negatieve levensgebeurtenissen, moeilijkheden in het dagelijks leven, drugsgebruik of slaapproblemen), die op een vooringenomen manier worden geïnterpreteerd, bijvoorbeeld als een bedreiging. Negatieve leerervaringen met andere mensen hebben invloed op de interpretatie. Zo maken ze dat de persoon de ander als gevaarlijk en onbetrouwbaar ziet, en zichzelf als kwetsbaar. Veiligheidsgedrag en selectieve aandacht versterken het geloof in de waan.

• Associatief leren perspectief

  • In een poging om de wereld te begrijpen, verbinden we ongerelateerde informatie aan elkaar. Waarbij we associaties vormen. Wanneer er in dit verwerkingsproces iets niet goed gaat kunnen er wanen ontstaan. Gedacht wordt dat foutieve informatieverwerking en aandacht voor ogenschijnlijk irrelevante prikkels/waarnemingen ervoor zorgen dat onlogische associaties betekenis krijgen. Het gaat fout in het vaststellen welke prikkels/waarnemingen irrelevant zijn. Daarna kleuren de negatieve ervaringen of gevoelens de verklaring voor die prikkels. Er wordt een bedreigende verklaring gevormd.

• Sociaal perspectief

  • Hoe wij onszelf zien is gevormd door ons ‘lidmaatschap’ van de sociale groepen. Wanneer er negatieve ervaringen worden opgedaan, zoals sociale uitsluiting (verlies van sociale identiteit door migratie, pesten of door (lichamelijke) beperkingen) of tegenslagen (persoonlijke of groepsbedreigingen, discriminatie of trauma), wordt ons zelfbeeld bedreigd. Dit kan leiden tot gevoel van controleverlies, een slecht zelfbeeld en wantrouwen en negatieve overtuigingen over anderen. Onze waarnemingen worden hierdoor gekleurd. Het ontbreken van corrigerende feedback houdt de waanideeën in stand.

• Neurobiologisch perspectief

  • Door neuronale veranderingen in de hersenen (frontotemporaal) is er sprake van verstoringen in de dopamine regulatie. Hierdoor worden irrelevante stimuli als belangrijk aangemerkt en door foutieve informatieverwerking ontstaan er waanachtige overtuigingen. Stress, negatieve ervaringen en extra aandacht voor bedreigingen versterken dit proces.

• Bayesian interferentie perspectief

  • Mensen stellen hun overtuigingen die ze hebben over de wereld constant bij doormiddel van de nieuwe informatie die ze waarnemen. Wanneer er fouten ontstaan in dit systeem dient hiervoor een verklaring gevonden te worden. Volgens dit perspectief zijn waanvoorstellingen een manier om met de verrassing van een fout om te gaan.

Hoewel er verschillen zijn tussen de perspectieven, proberen ze allemaal te verklaren hoe wanen ontstaan. De meeste perspectieven stellen dat er sprake is tekortkomingen of afwijkingen als het gaat om het brein en denkstijlen. Wanen zijn een manier om om te gaan met onverklaarde, ambivalente of uitzonderlijke gebeurtenissen. Een verklaring voor deze gebeurtenissen zorgt voor een (korte termijn) afname van stress.

De onderzoekers stellen een geïntegreerd model voor waarin de verschillende perspectieven worden meegenomen. Dit zou een completer beeld geven van het ontstaan van wanen dan één van de perspectieven apart. Zij vinden het essentieel dat toekomstig onderzoek en de ontwikkeling van behandelinterventies dit geïntegreerde model als uitgangspunt nemen.

Voor de collega’s die werken met Gedachten Uitpluizen zal het bijgevoegde plaatje van het geïntegreerde model op heel veel punten bekend voorkomen.